مذاکرات مخفی با طالبان: سراب یا رویای صلح در افغانستان؟

این اواخر آقای اشرف غنی، رییس جمهور افغانستان طرح مذاکره‌ی بدون پیش‌شرط را با گروه طالبان اعلام کرد. اما مذاکره با طالبان امر جدیدی نیست. مذاکرات با طالبان دست کم یک دهه قبل، در زمان ریاست جمهوری حامد کرزی آغاز شده و تا امروز به شکل مخفی و پشت پرده جریان دارد. مذاکرات مخفی روی به چه سوی دارد؟

مذاکرات مخفی:  مزایا و آسیب‌های آن

جولز کمبان، دیپلومات فرانسوی که یکی از مذاکره‌کننده‌‌گان فعال ختم جنگ امریکا و اسپانیا در اواخر قرن نوزدهم بود، می‌نویسد که اگر آغاز مذاکرات دیپلماتیک محرمانه و مخفی صورت نمی‌گرفت، در حقیقت هیچ مذاکره‌ای امکان‌پذیر نمی‌بود.۱ از سوی دیگر مخالفت شدید با مذاکرات و دیپلوماسی پشت پرده، اولین‌بار از سوی ودرو ویلسون، رییس جمهور ایالات متحده در سال ۱۹۱۸ صورت گرفت.  ویلسون در سخنرانی اصول چهارده‌گانه‌ی خود اظهار داشت که مذاکرات باید علنی، پوست‌کنده و زیر نظر همه‌گان باشد. اظهارات ویلسون ناشی از این بود که اتحاد‌ها و ایتلاف‌های مخفی به عنوان یکی از مهمترین علت‌های جنگ جهانی اول به شمار می‌رود.۲ انتونی وینس سنت جان که بیش از دو دهه مذاکرات مخفی و پشت پرده در شرق میانه را مورد مطالعه قرار داده است، به این نتیجه رسید که مذاکرات پشت پرده با وجود این که دارای اثرات مثبت است، پیامدهای مستقیم منفی را نیز در قبال دارد. در زمره‌ی اصطلاحات متعددی که به جای مذاکرات مخفی یا (Secret Negotiation) استفاده می‌شود، می‌توان به مذاکرات پشت پرده(Back Channel Negotiation)، دیپلوماسی پشت پرده(Back Chanel Diplomacy)، دپیلوماسی مخفی (Secret Diplomacy)‌، توافق‌های مخفی (Secret Agreements) و حتا سیاست خارجی مخفی  (Secret Foreign Policy) اشاره کرد.

مزایای مذاکرات مخفی یا پشت پرده

نخست این که مذاکرات مخفی از نظر سیاسی بی‌هزینه است.۳ به این معنا که حکومت‌ها و گروه‌های درگیر به طور محرمانه مذاکره کرده و در صورت موفق نشدن، تأثیری بر موقف و اعتبار سیاسی‌شان نمی‌گذارد.

مزیت دیگر مذاکرات مخفی این است که طرفین بدون این که برای جانب مقابل امتیاز قایل شوند و یا هم جانب مقابل را به رسمیت بشناسند، داخل مذاکره می‌شوند؛ امری که به خصوص در زمان مذاکره با مخالفین مصلح و شورشیان اهمیت ویژه می‌یابد.۴ یکی از مخاطرات ورود به مذاکرات، احتمال نپذیرفتن مشروعیت متقابل و تبری از به رسمیت شناختن یک‌دیگر است؛ به عنوان مثال، با وجود این که امریکا و متحدان غربی‌اش همواره گفت‌وگو با طالبان را رد می‌کردند و با وجود آن که در بدل معلوماتی که منجر به دستگیری یا کشته شدن رهبر طالبان، ملاعمر شود ده میلیون دالر جایزه تعیین کرده بودند، در پشت پرده تلاش داشتند با نزدیک‌ترین افراد ملاعمر به امکان گفت‌و‌گو برسند.۵ طالبان نیز با این که سالیانی می‌شود در حال ارتباط و مذاکرات مخفی با مقامات دولتی افغانستان است، همواره مذاکرات با دولت و به رسمیت شناختن آن را رد می‌کند.

نفع سوم مذاکرات مخفی این است که مداخله‌ی تخریب‌کاران (Spoilers) در همچو مذاکرات کمتر صورت می‌گیرد.۶ جای شکی در وجود و حضور همیشه‌گی تخریب‌کاران در مذاکرات نیست، به خصوص در اوضاع پیچده‌ی سیاسی مانند افغانستان که بازیگران زیادی در آن دخیل بوده، روی وضعیت کشور تأثیر می‌گذارند.  تخریب‌کاران مذاکره با طالبان هم در داخل نظام سیاسی افغانستان وجود دارد، هم در سطح منطقه و هم در بین خود گروه‌های مسلح مخالف دولت.

سرانجام مزیت دیگر مذاکرات مخفی این است که برای طرفین دست باز می‌دهد تا اهداف واقع‌بینانه و اطلاعات دقیق و معتبر را با هم شریک کنند؛ اهداف و اطلاعاتی که خارج از شعارهای سیاسی و پوپولیستی‌شان بوده و نمی‌توانند آن را به صورت علنی به هواخواهان خود ارائه کنند.۷

آسیب‌های مذاکرات مخفی و پشت پرده

بزرگترین آسیب مذاکرات مخفی این است که همچو مذاکراتی به خریداری عبث چینل‌ها (Channel Shopping)، تبدیل می‌شود و در نتیجه اختلال، سردرگمی و مخالفت‌های داخلی ایجاد می‌کند.۸ این اتفاق بیشتر در گفت‌وگو با گروه‌هایی که دارای رهبری مرکزی و آدرس مشخصی نیستند، اتفاق می‌افتد. به عنوان مثال، ایالات متحده‌ی امریکا از مجراهای خود، و دولت افغانستان از راه‌های ارتباطاتی خویش سعی کردند تا با طالبان مذاکره کرده، به نتیجه برسند. همین وجه مخفی مذاکره است که سبب به وجود آمدن وضعیتی شده که در آن شورای عالی صلح افغانستان از یک مجرا و دفتر شورای امنیت ملی افغانستان از مجراهای دیگر در مسیر رسیدن به گفت‌وگو با مقامات طالبان کوشیده‌اند.

دومین عیب مذاکرات پشت پرده این است که روند چنین مذاکرات کند و بطی است، زیرا چانه‌زنی به منظور توافق به دلیل نبود جدیت در مذاکرات کمتر صورت می‌گیرد. طرفین مجبور نیستند امتیازی برای جانب مقابل بدهند، به همین لحاظ علاقه‌ی خاصی به چانه‌زنی نشان نمی‌دهند و می‌کوشند نتیجه را به نفع خود تمام کنند. مشکل دیگر مذاکرات پشت پرده این است که حتا در صورت توافق، ضمانت و اطمینان در اجرای آن وجود نمی‌داشته باشد، زیرا خاصیت محرمانه‌ی مذاکره به طرفین اختیار می‌دهد تا از اجرای آن در هر زمان و به هر دلیلی عقب‌نشینی کنند.۹ سرانجام مذاکرات پشت پرده در صورت افشا شدن، باعث بیشتر شدن تخریب‌کاران می‌شود و آن به خاطر این که تخریب‌کاران بنابر مخفی بودن مذاکرات، از روند و نتایج مذاکرات احساس محرومیت می‌کنند. 

با این همه، مذاکرات پشت پرده در دیپلوماسی و روابط بین‌المللی همواره به کار برده شده و گاهی دارای نتایج مثبت نیز بوده است. نمونه‌ی آن روند صلح در ایرلند شمالی بین دولت بریتانیا و ارتش جمهوری‌خواه ایرلند است. اعلام آتش‌بس و متعاقباً موافقت‌نامه‌ی اپریل ۱۹۹۸ بین ارتش جمهوری‌خواه ایرلند و دولت بریتانیا برای تقسیم قدرت، پیامد مذاکرات پشت پرده‌ای بود که از اوایل دهه‌ی ۹۰ آغاز شده بود.

چالش‌های مذاکرات با طالبان

علت ناکامی مذاکرات با طالبان در یک دهه‌ی اخیر احتمالاً این بود که این مذاکرات از طریق چینل‌های متعدد با افرادی که در سیاست‌گذاری و فرماندهی نظامی طالبان تأثیرگذار نبودند، به طور مخفی صورت گرفته است. در ضمن اگر مذاکراه با طالبان همین‌‌گونه مخفی ادامه پیدا کند، همانا چالش نبود جدیت در چانه‌زنی و نبود ضمانت در اجرای مصالحه را در قبال خواهد داشت. پیش‌شرط اصلی طالبان به منظور آماده‌گی برای مذاکرات که عبارت از خروج نیروی‌های امریکایی از افغانستان است، از طریق طرز‌العمل مخفی که در دست کم یک دهه صورت گرفته، بعید به نظر می‌رسد.

سرانجام به دست‌آوردن اجماع ملی و بین‌المللی برای مذاکرات صلح با طالبان یک چالش جدی خواهد بود. جای شک نیست که در مذاکرات با طالبان همکاری امریکا، پاکستان و عربستان سعودی بی‌نهایت ضروری است، ولی گزارش‌های اخیر مبنی بر این که روسیه و ایران از طالبان حمایت نظامی می‌کنند، لزومی اجماع منطقوی و بین‌المللی را بیشتر می‌سازد. در غیر آن مذاکراتی بدون اجماع به تخریب روند مصالحه توسط بعضی از بازیگران روبه‌رو خواهد شد.

۱- José Calvet De Magalhães The Pure Concept of Diplomacy (USA: Greenwood Publishing Group, 1988)
۲- Christer Jonsson and Marin Hall, Essence of Diplomacy, (New York: Palgrave Macmillan, 2011)
۳- Anthony Wanis-St. John, Back Channel Negotiation: Secrecy in the Middle East Peace Process (New York: Syracuse University Press, 2011)
۴- Mark Page & J. E. Spence “Open Secrets Questionably Arrived At: The Impact of Wikileaks on Diplomacy”, Defence Studies, 11:2, (2011) Dean G. Prutt, “Negotiation with Terrorists”, International Negotiation, 11 (2006)
۵- Mark Page & J. E. Spence “Open Secrets Questionably Arrived At: The Impact of Wikileaks on Diplomacy”, Defence Studies, 11:2, (2011) p. 236. And Dean G. Prutt, “Negotiation with Terrorists”, International Negotiation, 11 (2006)
۶- Anthony Wanis-St. John, Back Channel Negotiation: Secrecy in the Middle East Peace Process (New York: Syracuse University Press, 2011)
۷- Anthony Wanis-St. John, Back Channel Negotiation: Secrecy in the Middle East Peace Process (New York: Syracuse University Press, 2011) p. 281-282
۸- Anthony Wanis-St. John, Back Channel Negotiation: Secrecy in the Middle East Peace Process (New York: Syracuse University Press, 2011)
۹- Anthony Wanis-St. John, Back Channel Negotiation: Secrecy in the Middle East Peace Process (New York: Syracuse University Press, 2011) p. 278.