«نفرین منابع»؛ وضعیت معادن افغانستان در گزارش سال ۲۰۲۰ «UNDP»
امین محمدی، دانش‌آموخته جیولوجی
افغانستان از سال‌ها جنگ و خشونت بسیار متأثر شده است. با این حال، حرکت‌های اخیر به سوی صلح می‌تواند چهره جدیدی از این کشور جنگ‌زده بیرون دهد و فرصت‌های جدیدی را برای انکشاف بشری فراهم سازد. افغانستان با وجود داشتن منابع سرشار طبیعی، اما هنوز در جمع فقیرترین کشورهای جهان است: مصداق عینی نفرین‌شده‌گان منابع. این اصطلاح برای کشورهایی به کار می‌رود که از لحاظ منابع طبیعی در جمع غنی‌ترین و از لحاظ عاید سرانه در جمع فقیرترین کشور‌ها قرار دارند. با وجود آن‌‌که افغانستان از رهگذر اکتشاف و تثبیت مواد منرالی و ذخایر طبیعی خیلی مورد کنکاش قرار نگرفته است، اما نیروی کاری تجارتی و ثبات ایالات متحده امریکا در سال ۲۰۱۱ ارزش این ذخایر را بیش‌تر از یک تریلیون دالر تخمین زده بود.
سازمان انکشافی ملل متحد برای افغانستان، در گزارش مفصل، وضعیت سکتور معادن کشور را در سال ۲۰۲۰ میلادی مورد بررسی قرار داده است. در ادامه به نکات برجسته این گزارش پرداخته می‌شود:
پروژه‌هایی با مقیاس بزرگ متوقف است
در این گزارش آمده است که انکشاف بیش‌تر ذخایر بزرگ معدنی و هایدروکاربنی در مقیاس بزرگ متوقف است. چندین پروژه بزرگ که تأثیر مستقیم روی چرخه اقتصادی کشور دارد، از چندین سال به این طرف متوقف شده است. از جمله معدن مس آهن عینک لوگر و معدن آهن حاجیگگ که سال‌های قبل قرارداد استخراج آن‌ها امضا شده، اما کار آن آغاز نشده است. هرچند دلیل تأخیر کار استخراج معدن مس عینک حفظ ساحات باستانی اطراف این معدن گفته شده، اما دلیل توقف و تأخیر استخراج معدن آهن حاجیگگ چیزی جز ادامه ناامنی‌ها و نبود زیرساخت‌ها و ضعف حکومت نبوده است.
تمویل جنگ توسط معدن‌کاری
کنترل روند استخراج معدن‌کاری توسط گروه‌های شورشی و مخالف دولت، به معنای تمویل جنگ است که در کنار زیر سوال بردن مشروعیت دولت، باعث افزایش خشونت‌ها، ناامنی‌ها و فساد گسترده می‌شود. به گزارش این سازمان، استخراج معادن توسط طالبان به عنوان دومین منبع مهم مالی این گروه به حساب می‌آید. در کنار این، طالبان در ساحات معدنی زیر کنترل‌شان، بالای شرکت‌های استخراج‌کننده و معدن‌کاران مالیات وضع می‌کنند و پول هنگفتی از این مسیر به دست می‌آورند. در حالی که پرداخت مالیه از سوی شرکت‌ها به دولت ساده است و نپرداختن مالیات به طالبان کاری است با نتایج سخت. برای کنترل ساحات معدنی تالک ولایت ننگرهار، در چند کیلومتری کابل، میان دولت، گروه طالبان و داعش جنگ شدیدی وجود دارد.
بخش بزرگ معدن‌کاری غیرقانونی است
در این گزارش آمده که بخش قابل توجهی از فعالیت معدن‌کاری در افغانستان غیرقانونی و بیرون از چارچوب و مقررات دولتی است. در ساحات معدنی زیر کنترل طالبان، تشبثات متوسط و کوچک زیاد معدن‌کاری در حال فعالیت‌اند.
گروه‌های مخالف دولت، زورمندان محلی و قاچاق‌بران مواد معدنی از بزرگ‌ترین معدن‌کاران غیرقانونی هستند که بخش بزرگ مواد معدنی را به گونه قاچاق وارد پاکستان می‌کنند. عبور روزانه هزاران لاری قاچاقی از مرزهای کشور به پاکستان، نشان‌دهنده ضعف و ناکارآمدی دولت در این بخش است. همچنین، عدم رعایت نکات درست معدن‌کاری توسط این گروه‌ها باعث ضایع‌شدن مواد معدنی می‌شود. به طور مثال، این گروه‌ها برای استخراج، معادن را منفجر می‌سازند که در نتیجه آن ۸۰ تا ۹۰ درصد مواد معدنی چون تالک، لاجورد، سنگ عقیق، مرمر و مواد ساختمانی از بین می‌رود.
خطرات جدی متوجه معدن‌کاران افغان است
این گزارش، وضعیت کارگران معادن را ناگوار خوانده است؛ کارگرانی که با مزد بسیار کم، امنیت کاری خیلی پایین و در شرایط استثمار کار می‌کنند. معدن‌کاران چه به صورت قانونی و چه به صورت غیرقانونی از هیچ‌گونه معیار حقوقی و صحی برخودار نیستند. گزارش با تعجب می‌گوید: «در این‌جا صدمات و مرگ و میرهای زیادی صورت می‌گیرد که خانواده‌های بسیاری بی‌سرپرست می‌شود.»
فساد گسترده در پیکره سکتور معادن
این گزارش مشخصاً از فساد گسترده در صدور قراردادها برای شرکت‌های استخراجی یاد می‌کند. به طور مثال، گزارش می‌گوید که در داوطلبی قراردادها تقلب صورت می‌گیرد و این قراردادها به شرکت‌هایی که متعلق به نزدیکان افراد مسوول است، سپرده می‌شود. همچنین، مقامات رسمی از مقام‌شان مبنی بر تعیین مدت قراردادها که برای‌شان می‌تواند مزایایی داشته باشد، سوءاستفاده می‌کنند. فساد به گونه خودکار اکثر شرکت‌های واجد شرایط را از بستن قراردادها منصرف می‌کند؛ چون آن‌ها نمی‌دانند که مالیات‌شان به خزانه دولت می‌رود، یا به جیب مقامات.
