استاد محمدسعید مشعل؛ مشعل‌دار هنر مینیاتوری، احیاگر «مکتب بهزاد
محمدحسین نیک‌خواه
برای تماشای آثار چشم‌نواز استاد محمدسعید مشعل، به تالار نگارستان بهزاد رفتم؛ جایی که دفتر کاری و محل جلسات والی هرات است و دستان هنرمند استاد مشعل و شاگردانش، جلوه ویژه‌ای به سیمای این ساختمان قدیمی بخشیده است. روی دیوار شمالی تالار نگارستان بهزاد، شعری نقش بسته که از آثار مشهور استاد مشعل است. «اگر از دهر ناشادم، ولی زین ره بسی شادم/ که من مصروف احیای نگارستان بهزادم» این بیت شعر روایت‌گر فعالیت‌های استاد مشعل برای زنده نگه‌داشتن «مکتب هنری بهزاد» است.
استاد مشعل، در حوزه‌های گوناگون هنری فعالیت داشت. او افزون بر مینیاتوری، مجسمه‌سازی، نقاشی، سنگ‌تراشی و گچ‌بُری، نویسنده و شاعر هم بود. به سبب انجام فعالیت‌های هنری، از هنرمندان نام‌آشنای هرات به شمار می‌رفت و آثار زیادی به یادگار گذاشته است. یکی از تلخ‌ترین خاطرات استاد مشعل، تخریب «مجسمه اسب‌ها» در زمان حاکمیت طالبان بود. برخی آثار هنری دیگر او نیز در ساختمان ولایت، از سوی طالبان نابود شد و تابلوهای نفیس هنری به تحویل‌خانه ولایت انتقال یافت و سال‌ها گوشه اتاق خاک می‌خورد.
محمدسعید مشعل، سال ۱۲۹۲ خورشیدی، در ولسوالی تیوره ولایت غور زاده شد. او استعداد و علاقه زیادی به هنر داشت و از ولایت غور به کابل و سپس برای انجام فعالیت‌های هنری به هرات آمد. پس از سال‌ها فعالیت هنری، پسوند «غوری هروی» را به نامش افزود. مجموعه‌ای از آثارش در تالار نگارستان بهزاد هرات، ساختمانی که محل حکم‌رانی والی است، به یادگار مانده و چشم تماشاگران را به خود خیره می‌کند. آثاری که در زمان فضلالحق خالق‌یار، والی پیشین هرات، با کوشش استاد مشعل و گروهی از شاگردانش پدید آمد. با هماهنگی دفتر ولایت هرات، نوید اعلم، از کارمندان ولایت که دانش‌آموخته رشته هنرهای زیبای دانشگاه هرات است، با من همراه شد تا در مورد آثار هنری تالار نگارستان بهزاد معلومات بدهد. پیش از این بارها در نشست‌های خبری و برنامه‌های رسمی ولایت، به این تالار رفته بودم، اما این‌بار هدف از حضور در آن، تماشای آثار هنری بود.
نوید اعلم برایم شرح داد که بخشی از آثار در زمان فضلالحق خالق‌یار، با کوشش استاد مشعل و شاگردانش بر دیوارها، سقف و دروازه‌های چوبی تالار نقاشی، تذهیب و مینیاتوری شد؛ کاری که ماه‌ها طول کشید. تصاویر بزرگی از شاعران، نویسنده‌گان، هنرمندان و عارفان معاصر و سال‌های دور، در تالار به چشم می‌خورد. از جامی، مولانا و ابوعلی سینای بلخی گرفته تا استاد محمدعلی عطار هروی، حاجی اسماعیل سیاه و البته استاد محمدسعید مشعل، که برای جلوه بخشیدن به تالار نگارستان، کوشش فراوانی کرد.
عبدالناصر صوابی، استاد دانشگاه هرات و از شاگردان استاد مشعل، روایت می‌کند که در هنگام گچ‌بُری بخشی از مسجد جامع بزرگ هرات، با او آشنا شد و زودتر از سایر هنرجویان، بابت کار در مسجد جامع هرات، معاش «حق‌الزحمه» دریافت کرد. بخشی از آثار هنری این تالار، سال ۱۳۸۱ خورشیدی، پس از سقوط طالبان پدید آمد. نام هنرمندان و تاریخ ایجاد آثار هنری روی بیش‌تر آن‌ها نوشته بود. روی دروازه‌های چوبی نام طراحان و اجراکننده‌گان آثار هم دیده می‌شد. استاد ناصر صوابی، در کنار ده‌ها هنرمند دیگر، روزهای زیادی برای مزین کردن تالار نگارستان بهزاد، در رکاب استاد مشعل کوشید و نامش زیر آثار هنری این تالار دیده می‌شود.
از او خواستم در مورد استاد مشعل برایم بگوید. از چهره‌اش مشخص بود که خاطرات سال‌ها هم‌نشینی و شاگردی با استاد مقابل چشمهایش حاضر شد و ابتدا از سرگذشت آثار هنری تالار نگارستان بهزاد آغاز کرد. آقای صوابی از روزگاری قصه کرد که در زمان ولایت فضلالحق خالق‌یار، حدود ۶۰ هنرجو در کنار استاد مشعل برای خلق آثار هنری در تالار نگارستان بهزاد مصروف کار بودند. والی هرات، با دقت خاصی فعالیت هنرمندان را دنبال می‌کرد و صبح پیش از آغاز کار و عصر با پایان کارهای رسمی، پیش‌رفت کار را بررسی می‌نمود.
در تالار نگارستان بهزاد هرات، در کنار سایر آثار هنری، دو نقاشی کم‌نظیر که با چوب برجسته‌سازی شده و یک گل‌دان بزرگ، از استاد مشعل به یادگار مانده، اما برخی دروازه‌های چوبی به دلیل چسب زدن کاغذ روی آن‌ها، تخریب شده است.
استاد عبدالناصر صوابی باور دارد که پس از تغییر رژیم و روی کار آمدن حکومت جدید در سال ۱۳۷۱ خورشیدی، «نگاه افراطی» نسبت به فعالیت‌های هنری در افغانستان، مانع کار هنرمندان شد و در زمان طالبان، این پدیده به اوج رسید.
وقتی طالبان هرات را تصرف کردند و ساختمان تاریخی ولایت به محل فرمان‌روایی آنان تبدیل شد، برچیدن برخی آثار هنری به ویژه آثاری که در آن تصاویر «موجودات زنده» مانند چهره انسان و تصاویر حیوانات بود، یکی از اولین اقدامات آن‌ها شد. چندین اثر گران‌بها و نفیس هنری از سوی طالبان نابود شد و برخی تابلوها هم از تالار نگارستان به گوشه تحویل‌خانه‌ها فرستاده و سال‌ها از چشم مراجعه‌کننده‌گان مخفی گردید. این وضعیت برای استاد مشعل قابل تحمل نبود و او نمی‌توانست شاهد تخریب آثاری باشد که سال‌ها برایش خون دل خورده و زحمت کشیده بود.
از دید استاد صوابی، اوج فاجعه برای استاد مشعل زمانی بود که مجسمههای مشهور «اسب‌ها» از سوی طالبان تخریب شد؛ چهار مجسمه اسب که در پارک فرهنگ/پارک چوک گل‌ها، در مرکز شهر هرات با دستان استاد مشعل، کنار حوض آب ساخته شده بود. عبدالناصر صوابی، نقل‌قولی از استاد مشعل برایم بازگو کرد که پس از تخریب مجسمه اسب‌ها، استاد گفته بود: «با تخریب این مجسمه‌ها، من هم نابود شدم!» تحمل روزگار سیاه طالبان به مردی که باور داشت «آثار هنری برای هنرمند، مانند فرزندانش اهمیت دارد» کار آسانی نبود. چند سال پیش از تخریب مجسمه اسب‌ها توسط طالبان، سال ۱۳۶۲ خورشیدی در جریان جنگ‌های داخلی، خانه استاد مشعل در محل «بابا حاجی» هرات آتش گرفت و صدها اثر هنری و هزاران جلد کتاب کم‌یاب او در آتش سوخت و از بین رفت.
استاد محمدسعید مشعل، مدتی شهردار هرات شد و در این هنگام افزون بر پیش‌برد کارهای رسمی و اداری شهرداری، در مرمت آثار هنری مسجد جامع بزرگ هرات هم تلاش می‌کرد و برخی آثارش هنوز در این مکان دیده می‌شود. شاید او سال‌ها پیش احساس کرده بود که میراث استاد کمال‌الدین بهزاد هروی و «مکتب هنری بهزاد و هرات» در خطر است و برای نجات آن دست‌به‌کار شد و آثار بی‌مانندی از خود به یادگار گذاشت. بسیاری در هرات باور دارند که استاد مشعل از سرآمدان هنر بود. خانه‌اش در منطقه گازرگاه هرات، محل رفت‌وآمد هنرجویان بود و فوت‌وفن هنر را به شاگردان زیادی آموزش داد. مردی که خود را احیاگر مکتب بهزاد می‌دانست، حالا نیست تا ببیند که هنر مینیاتوری به نام کشورهای دیگر گره خورده و افغانستان میراث‌دار آن نشده است. استاد محمدسعید مشعل، پس از سال‌ها فعالیت هنری، در تاریخ دوازدهم دلو سال ۱۳۷۶ خورشیدی درگذشت و در کنار مزار فخرالدین رازی دفن شد.
