آفت‌های طبیعی و پیکر ضعیف خانه‌های روستایی
امان‌الله مشال
مقدمه
افغانستان در موقعیت حساس و فعال کمربند زلزله و زون اتصال پلیت‌های تکتونیکی هند و اورآسیا است، به همین دلیل بیش از ۱۰ میلیون جمعیت آن در ۱۹ ولایت در درجه متوسط تا بلند آسیب‌پذیری از زلزله‌های متوسط تا قوی قرار دارند. اکثر این ولایت‌ها در شمال و شمال‌شرق کشور قرار دارند.
در طول چند دهه گذشته چندین زلزله نسبتاً شدید در ولایت‌های مختلف شمالی، شمال‌شرقی و جنوب‌شرقی اتفاق افتاده که خسارات هنگفت مالی و جانی در پی داشته است. علاوه بر زلزله، آفت‌های طبیعی دیگری از قبیل سیلاب‌ها و لغزش زمین نیز در برخی از ولایت‌ها زیان‌های مالی و جانی را در پی داشته است. ما در این مقاله سعی کرده‌ایم به‌صورت کلی عوامل دخیل در آسیب‌پذیری روستاها از وقوع زلزله‌ها در کشور، سهم صنعت ساختمان‌سازی در تقویت و تاب‌آوری خانه‌ها و مسوولیت حکومت‌ها و ارگان‌های مسوول ارایه خدمات شهری و مسکن را با تاکید بر ساخت خانه‌های روستایی در افغانستان به بحث بگیریم. نتایج حاصل شده نشان می‌دهد که مسایلی از قبیل نبود آگاهی عامه، نبود فرهنگ ساخت خانه‌های معیاری، نبود ضوابظ و قوانین ساخت خانه‌های استندرد و سازگار با شرایط موجود در کشور و کاستی‌ها و سوءمدیریت شهری و توسعه مسکن معیاری و پایدار در افغانستان از عوامل آسیب‌پذیری روستاها در برابر آفات طبیعی است.
افغانستان کشوری کوهستانی و محاط به خشکه است که در یکی از کمربندهای فعال زلزله جهان موقعیت دارد. مناطق روستایی در معرض بیشترین خطر آسیب‌پذیری از زلزله قرار دارند. بیش از ۹۰ در‌صد ساختمان‌ها در افغانستان فاقد پلان و دیزاین منظم انجنیری است. نبود آگاهی منظم در میان روستاییان در زمینه آفت‌های طبیعی و استفاده از مواد ناپایدار و بومی در ساخت خانه‌ها، شدت آسیب‌پذیری خانه‌های روستایی را چند برابر ساخته است.
نظر به گزارش دفتر هماهنگی کمک‌های بشری ملل متحد، در طول یک دهه گذشته بیش از هفت هزار تن در وقایع زمین‌لرزه کشته شده‌اند. در زلزله سال ۱۹۹۸ که در ولایات شمالی تخار و بدخشان به وقوع پیوست، حدود چهار هزار تن کشته شدند. همچنان زلزله اخیر در ولایت‌های خوست و پکتیکا بیش از یک هزار کشته و صدها زخمی برجا گذاشت و خسارات هنگفت مالی نیز در پی داشت. مطابق گزارش مدیریت آژانس عاجل فدرال امریکا، این زلزله در نتیجه تصادم و لغزش پلیت‌های زمین که هند و اورآسیا را به هم وصل می‌کند، به وقوع پیوست. موج این زمین‌لرزه ۶,۱ ریشتری، چنان قوی بود که تا ۵۰۰ کیلومتر آن سوی مرز پاکستان و هند نیز حس شد.
مکانیسم تاثیرات موج زلزله بالای ساختمان
قوه یا موج زمین‌لرزه از جمله قوه‌های افقی است که از طریق تهداب ساختمان‌ها که نقطه اتصال ساختمان با زمین است، تماس پیدا می‌کند. ساختمان‌ها به‌صورت طبیعی نظر به مقدار کتله خود توسط قوه انرشیا در مقابل زلزله عمل می‌کند. در صورتی که ساختمان فاقد پلان و دیزاین منظم انجنیری باشد، در معرض تخریب قسمی، کلی و واژگون شدن قرار می‌گیرد. در مجموع در ساخت هر بنای ساختمانی، مواد، شکل و سیمای ساختمان، نسبت طول بر عرض و ارتفاع آن و موقعیتی که ساختمان در آن بنا می‌شود، از مواردی است که در تاب‌آوری و ثبات بنا در مقابل قوه زلزله در نظر گرفته می‌شود.
مواد ساختمانی مورد استفاده در روستاها، نقش اساسی در تعیین درجه ثبات و استحکام ساختمان در مقابل آسیب‌پذیری زمین‌لرزه دارد. در گام دوم، مواردی از قبیل شکل و جسم ظاهری و موقعیت ساختمان اهمیت دارد.
شکل ظاهری ساختمان هر قدر مغلق و پیچیده باشد (دارای فرورفته‌گی و پیش‌برامده‌گی) بیشتر آسیب‌پذیر است. مثلاً خانه‌هایی که اشکال H، L، U و E مانند دارند و همچنان خانه‌هایی که ارتفاع نسبت به طول و عرض آن زیاد باشد، بیشتر در معرض تخریب قرار می‌گیرد. شکل‌های ساده یک‌پارچه مستطیلی و مربعی خانه‌ها کمتر در مقابل زمین‌لرزه تخریب می‌شود. همچنان خانه‌هایی که طول‌شان دو‌چند عرض‌شان است، هم در کتگوری اشکال بهتر قرار دارد.
اکثر خانه‌های روستایی به‌شکل متعارف (U یا L) بوده که در آن کمتر از چوب استفاده می‌شود، آن هم در سقف‌ها و تیرچه‌های بالای دروازه‌ها و کلکین‌ها. چوب یکی از بهترین مواد ساختمانی است که اگر به‌صورت استندرد در ساخت (Frame Structure) خانه‌ها استفاده شود، به دلیل سبک بودن خیلی مفید است.
ماهیت خانه‌های روستایی
به دلیل وفور و ارزان بودن منابع، عدم نیاز به مهارت‌های خاص و در دسترس بودن مواد و مصالح ساختمانی بومی، در روستاها خانه‌ها به‌صورت متعارف از سنگ، گل، خشت خام و چوب ساخته می‌شود. مصالح مذکور با داشتن چند ویژه‌گی، از بدترین مواد ساختمانی در امر تاب‌آور ساختن خانه‌ها در مقابل آفت‌های طبیعی از جمله زلزله است. به‌گونه مثال، دیوارهای خانه‌های روستایی که از سنگ و گل ساخته می‌شود، ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر عرض دارد. این وضعیت، سبب افزایش وزن و مقدار کتله ساختمان می‌شود و زمینه تخریب بیشتر را فراهم می‌آورد. در قدم دوم، مواد ساختمانی بومی یا طبیعی فقط تحت قوه‌های فشار کار‌برد نسبتاً خوب دارد، ولی در مقابل موج زمین‌لرزه که در آن ساختمان به دو جهت مخالف حرکت می‌کند، فاقد یک‌پاچه‌گی بوده و به دلیل چسپس ضعیف از هم می‌پاشد. در بین تمام مواد ساختمانی طبیعی، چوب یگانه ماده‌ای است که دارای خواص خیلی عالی از قبیل وزن کم، عایق مناسب در برابر تغییر درجه حرارت و صدا و تاب‌آوری بیشتر است.
نتیجه‌گیری
فرسوده‌گی خانه‌های روستایی، شکننده‌گی اقتصاد روستایی، نبود فرهنگ ساخت خانه‌های استندرد و استفاده از مواد ساختمانی طبیعی به روش‌ها متعارف غیر‌استندرد که فاقد استحکام و تاب‌آوری لازم در مقابل رطوبت و موج زلزله است، زمینه تخریب خانه‌ها را افزایش می‌دهد. آسیب‌پذیری روستاها از حوادث طبیعی، باعث مهاجرت‌های داخلی می‌شود و مشکلات اقتصادی و اجتماعی از قبیل فقر و انکشاف خودسر شهرها و حاشیه‌نشینی شهری را در پی می‌آورد.
پیشنهادات
برای کاهش آسیب‌پذیری سازه‌های روستایی، پیشنهاد می‌شود که آگاهی عامه در زمینه آفت‌های طبیعی مانند زلزله، لغزش زمین و سیلاب‌ها بلند برده شود.
برای شناسایی زون‌های آسیب‌پذیر و جلوگیری از ساخت‌و‌ساز در ساحات با آسیب‌پذیری بلند، تحقیقات علمی دقیق انجام و نتیجه آن نشر شود. از ساخت خانه‌های خودسر و فاقد پلان و دیزاین مهندسی و انجنیری، به‌ویژه در مناطق آسیب‌پذیر، باید جلوگیری شود. ضوابط ساخت خانه در چوکات اصول مهندسی و انجنیری و رهنمود‌های ساده و آسان توسط شهرداری‌ها جهت ساخت خانه‌های معیاری و ارزان در روستاها با استفاده از مواد و منابع محلی جهت بلند بردن سطح تاب‌آوری خانه‌ها در مقابل زمین‌لرزه تهیه شود. علاوه بر آن، به دلیل مقاومت بالا و سبک بودن چوب، فرهنگ استفاده استندرد از این ماده طبیعی ساختمانی در ساخت خانه‌ها ترویج شود. همچنان برای ترویج مسکن معیاری، پایدار و ارزان کار و تلاش صورت گیرد.
