مثنوی‌خوانی؛ فرهنگ دیرینه پنجشیر دوباره رنگ می‌گیرد
شعیب حکیمی
ساعت ۷:۳۰ شب است. هوای سرد زمستانی، سیاهی شب و نور ستاره‌ها در دل تاریکی، شور و اشتیاق کاروان را در رسیدن به محل برگزاری برنامه بیش‌تر می‌سازد. حتا یخ‌بندان جاده و توقف کاروان، از این اشتیاق نمی‌کاهد. کتاب‌خانه و موزیم پارنده در امتداد دره پارنده نزدیک به ده کیلومتری از سرک عمومی پنجشیر موقعیت دارد. گروهی در آن‌جا «شب مثنوی‌خوانی» برگزار کردهاند. این کار رسم کهن مردم پنجشیر است که با رسیدن فصل سرما پر‌رنگ‌تر می‌شود و با گذشت هر روز رونق می‌یابد.
کاروان به سوی ساختمان کتاب‌خانه و موزیم پارنده حرکت می‌کند. دره پارنده یکی از سنگرهای تاثیرگذار مجاهدین در زمان ورود قشون سرخ شوروی سابق در افغانستان بود. این دره برای مبارزان «تسخیرناپذیر» و برای دشمن «پُرچالش‌ترین قرارگاه‌ها» شمرده می‌شد. در شب‌های زمستان، روستانشینان فارغ از دغدغه‌های کار دهقانی و گله‌داری، در بزم‌های مختلفی که به مناسبت‌های جداگانه شکل می‌گیرد، دور هم می‌نشینند و تا پاسی از شب کتاب‌خوانی می‌کنند.
مثنوی معنوی و شاهنامه فردوسی از کتاب‌هایی است که بیش‌تر باشنده‌گان پنجشیر به آن می‌پردازند و آن را با همان سبک ویژه محلی‌شان می‌خوانند. حافظ‌خوان‌ها و بیدل‌خوان‌ها نیز بزم‌های ویژه خود را دارند. باشنده‌گان پنجشیر معتقد اند که فرهنگ کتاب‌خوانی ریشه به باور مردم دارد و «روحیه پرورشی»شان با برخوردهای اساطیری شاهنامه و مفاهیم اخلاقی-آموزشی مثنوی گره خورده است.
محمدایوب ادیب، استاد دانشگاه، معتقد است که مردم پنجشیر از گذشته تا حال آن‌چه که مسایل فقهی را برای مردم مطرح می‌کند، بیش‌تر آن را از پنج گنج عطار نیشاپوری، گلستان و بوستان سعدی و مثنوی و معنوی مولانا می‌گیرند. به باور او، تمایل مردم پنجشیر به شاهنامه، ریشه جَوی درین ولایت دارد؛ زیرا جغرافیای کوهستانی و سردسیر دارای مردم پرخاش‌گر است و آن‌چه که پرخاش‌گری آنان را در یک متن ادبی و یا قالب شعر مطرح می‌کند، شاهنامه است.
آقای ادیب می‌گوید که در گذشته درجه علمی یک عالم دین در این ولایت دانستن عرفان اسلامی بود که همانا مثنوی و معنوی است. او معتقد است، آن‌چه از مثنوی و معنوی و قرائت‌های نرم و همه‌شمولی که از قالب عرفا، ادبیات و شعر بیرون می‌شود، باشنده‌گان پنجشیر را وا می‌دارد تا در برابر حاکمیت قرائت افراطی در قالب‌های متفاوت مثل داعش، طالب و القاعده، راهکار بدیل را مطرح بسازند.
در مسیر راه، روشنی چراغ موتر حامل به چند اتاقی که در یک محوطه پهلوی هم قرار گرفته بودند، بر‌می‌خورد. آن‌جا کمیته فرهنگی مجاهدین در زمان جهاد و مقاومت بوده و گه‌گاهی در آن‌جا مجالس کتاب‌خوانی نیز برگزار می‌شده است.
فرهاد فرامرز، نویسنده و شاعر، معتقد است که هرچند جنگ‌های چند دهه اخیر این فرهنگ دیرینه مردم پنجشیر را کم‌رنگ ساخته و حتا در شرایطی هم با گسست مواجه کرده، اما پس از سال ۲۰۰۰ میلادی، این فرهنگ دوباره با آمدن نظام جدید و مساعد شدن زنده‌گی خوب در میان جوانان و مردم پنجشیر رواج گرفته است.
به گفته فرامرز، ترویج کتاب‌خوانی مانعی بزرگ در برابر فرهنگ‌های بی‌معنای حاکم در جامعه است و حتا با تقویت مسایل عرفانی، می‌شود در برابر افراطیت که در حال حاضر دامن‌گیر عده‌ای از جوانان است، ایستاده‌گی کرد.
چیزی بیش‌تر از یک ساعت نگذشته بود که در نهایت کاروان به محل برگزاری برنامه رسید. در آن برنامه بزرگان، جوانان، نوجوانان و حتا کودکان اشتراک کردند. شوق و اشتیاق از اشتراک در این برنامه آن هم در مکانی که بخشی از آن با آثار باقی‌مانده از دوره جهاد و مقاومت قرارگاه پارنده تزیین شده، مقوله‌ای را تداعی می‌کند که گویند: «تفنگ محافظ قلم و قلم معرف فرهنگ، شجاعت و مردانه‌گی مردم روشن‌گر و عدالت‌خواه است.»
فرهنگ کتاب‌خوانی در میان مردم پنجشیر قداستی دارد. ظاهراً اولین برنامه بود بی‌آن‌که تلاوتی از آیات قرآن کریم صورت بگیرد، آغاز شد. حتا به گفته باشنده‌گان پنجشیر، ولایات ماحول‌شان مثنوی را «قرآن پنجشیری» می‌گویند. مجریان از حضور گسترده مردم در چنین برنامه‌ها به خوبی یاد کرده و باور دارند که سطح اشتراک مردم در چنین برنامه‌ای در حال افزایش است و این، امیدواری را برای احیای مثنوی‌خوانی بیش‌تر می‌سازد.
با ورود به محفل، صدا و چهره دو مرد با صدای گیرا که سر‌آغاز سخن مولوی را به یک سبک خاص و لهجه محلی به خوانش گرفته بودند، به گوش می‌رسد. در این میان، یک عالم دین مشرح و توضیح‌دهنده نکات برجسته داستان «تا عمر آمد ز قیصر یک رسول» از دفتر اول مثنوی معنوی است. توت، چهار‌مغز و سیب پارنده که از فرآورده‌های زراعتی روستانشینان به شمار می‌آید، خسته‌گی کتاب خوانان و اشتراک‌کننده‌گان را با چای داغ می‌زداید و در دل شب سرد پنجشیر، لحظات فراموش‌‌ناشده‌ای را رقم می‌زند.
برخی دیگر از باشنده‌گان پنجشیر باور دارند که با آمدن تکنولوژی و رونق رسانه‌ها، محافل کتاب‌خوانی در این ولایت کم‌رنگ شده بود، اما تلاش بر این است که این فرهنگ دوباره نهادینه شود. فهیم کریمی، مسوول کتاب‌خانه و موزیم پارنده، می‌گوید که تلاش دارد تا فرهنگ کتاب‌خوانی رنگ بگیرد. به باور او، شور و شوق کتاب‌خوانی در میان مردم و به ویژه جوانان، خیلی زیاد است که این امیدی برای زنده نگه‌داشتن این فرهنگ است. فهیم معتقد است که برنامه‌ها و مجالس کتاب‌خوانی باید در سطح ولایت پنجشیر رونق بیابد و مسوولان در این زمینه بکوشند.
مسوولان فرهنگی ولایت پنجشیر نیز فرهنگ کتاب‌خوانی را بخشی از فرهنگ اصیل مردم پنجشیر می‌دانند و برای احیای این رسم تلاش به خرج داده‌اند. عبدالودود علی‌مردان، رییس اطلاعات و فرهنگ پنجشیر، می‌گوید که از یک سال گذشته به این سو کتاب‌خوانی بخشی از برنامه‌های مختلف فرهنگی در این ولایت بوده و مناسبت‌های گوناگون مثنوی‌خوانی و شاهنامه‌خوانی را به سبک‌های مختلف رایج در این ولایت، برگزار کردهاند.
مثنوی و معنوی، اثر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، شاعر و عارف فارسی‌زبان است که بیش‌تر ابعاد عرفانی و اخلاقی در آن مطرح شده است. در این کتاب ۴۲۴ داستان پی هم به گونه تمثیلی، سختی انسان در راه رسیدن به خدا را بیان می‌کند.
