آیا منار کج هرات واژگون می‌شود؟
محمدحسین نیک‌خواه
چندی پیش داکتر حمدالله محب، مشاور امنیت ملی کشور، در سفر به هرات هنگام بازدید از «مجموعه تاریخی مصلا» از کمک ۱۰ میلیون افغانی برای مرمت این بنای تاریخی سخن گفت.
طبق وعده‌ی او، این پول به هرات رسید و کار بازسازی و کشیدن دیوار احاطه در اطراف مناره‌های باستاتی هرات آغاز شد.
این خبر برای دوست‌داران و فعالان حفظ میراث فرهنگی خوشحال‌کننده بود، اما در عین حال نگرانی اصلی هنوز پابرجا است؛ احتمال واژگون شدن مناری که چند سال می‌شود انحراف پیدا کرده و کج شده است.
عبدالقیوم رحیمی، والی هرات، از زمان عهده‌دار شدن سمت ولایت برای نگه‌داری از آثار باستانی تلاش‌هایی انجام داده و در نبود بودجه‌ی کافی دولتی سعی کرده نظر نماینده‌گان کشورها و سازمان‌های خارجی را برای مرمت و حفاظت از آبده‌های تاریخی به ویژه مجموعه مصلا جلب کند.
با این حال جز کشیدن چند کیبل فلزی به دور مناره کج و نصب حس‌گرهای الکترونیکی برای سنجش میزان انحراف که چند سال پیش صورت گرفت، تاکنون اقدامی دیگر برای جلوگیری از واژگون شدن آن صورت نگرفته است.
انجمن حامیان میراث فرهنگی هرات باور دارد که براساس ارزیابی کارشناسان خطر واژگون شدن، منار کج را تهدید می‌کند و برای برطرف شدن این خطر باید به صورت جدی اقدام شود.
مناره‌های هرات، شاهکار معماری
حکم‌روایان سلسله تیموری از دوران زمام‌داری خود یادگارهای زیادی را برای هرات و هراتیان میراث گذاشته‌اند. در بخش‌های گوناگون شهر و ولسوالی‌های هرات بناهای تاریخی زیادی وجود دارد که بانی آن‌ها تیموریان بوده‌اند.
یکی از شاهکارهای دوران تیموری «مجموعه تاریخی مصلا» در هرات است که خشت‌های قدیمی آن گواه رخدادهای زیادی بوده است. از تخریب ارتش انگلستان برای هجوم به هرات گرفته تا بی‌مهری برخی فرمان‌روایان افغان در نگه‌داری از این بناهای باشکوه و به گفته‌ی برخی منابع تاریخی دستوردادن برای تخریب عمدی آن‌ها.
مجموعه‌ی تاریخی مصلای هرات حدود پنج قرن پیش به دستور گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ میرزا، از شاهان تیموری بنا شد که در آن ۹ ساختمان و ۱۰ منار وجود داشت.
مدرسه گوهرشاد، مسجد جامع گوهرشاد، مدرسه سلطان حسین بایقرا، خانقاه سلطان حسین بایقرا، مسجد جامع امیر علی‌شیر نوایی، دارالحفاظ، دارالشفا، خانقاه اخلاصیه و مدرسه اخلاصیه از جمله این بناها است.
مانند بسیاری دیگر از بناهای تاریخی، درگذر زمان به ویژه طی سال‌های اخیر به دلیل جنگ و ناامنی این شاهکار معماری آسیب جدی دیده است.
شکوه منارها زمانی بهتر درک می‌شود که از فراز آن‌ها شهر هرات دیده شود. به یاد دارم چند سال پیش زمانی که سازمان «یونسکو» روند پا‌ک‌کاری منارها را آغاز کرده بود، با چند خبرنگار محلی موفق شدم بر فراز یکی از آن‌ها صعود کنم.
معماری این بنای خشتی چنان حیرت‌آور و عجیب است که به سختی می‌توان آن را با زبان ذکر کرد و برای فهم بهتر فرد باید صعود بر فراز منارها را تجربه کند.
دوای درد منار کج چیست؟
از میان ۱۰ منار ساخته شده در زمان تیموریان به مرور زمان پنج منار تخریب شد و کاشی‌های آبی‌رنگ و چشم‌نوازش که با دستان هنرمندان هراتی به زیبایی کنار هم چیده شده بود، تخریب شد. چند سالی می‌شود که منار نزدیک به مقبره‌ی گوهرشاد بیگم انحراف قابل ملاحظه‌ای پیدا کرد و از همین سبب مردم به آن منار کج می‌گویند.
عبدالقیوم وزیری، رییس انجمن حامیان میراث فرهنگی هرات، در گفت‌وگو با روزنامه ۸صبح نسبت به خطر واژگون شدن منار کج ابراز نگرانی می‌کند. به گفته‌ی او، چند سال پیش به خاطر پیش‌گیری از واژگون شدن این منار کیبل‌های فلزی و حس‌گرهای الکترونیکی روی آن نصب شد، اما براساس ارزیابی کارشناسان بازهم خطر واژگونی وجود دارد.
آقای وزیری می‌افزاید که مدتی پس از نصب کیبل‌ها و حس‌گرهای الکترونیکی، یکی از کیبل‌ها شب‌هنگام از سوی افراد ناشناس عمداً قطع شد که این نگرانی فعالان میراث فرهنگی را از خطر واژگون شدن منار کج افزایش داد.
این فعال حامی میراث فرهنگی، رفت‌وآمد موترها در خیابان مجاور منار و تبدیل شدن آن به توقف‌گاه وسایل نقلیه را خطری جدی برای این بنای تاریخی می‌داند.
هرچند در سفر داکتر حمدالله محب، مشاور امنیت ملی افغانستان به هرات ۱۰ میلیون افغانی برای بازسازی و مرمت مجموعه مصلا اختصاص یافت و کار بازسازی و کشیدن دیوار احاطه اطراف آن آغاز شد، اما با این حال اقدامی مشخص برای نجات منار کج از خطر واژگونی انجام نشده است.
فعالان میراث فرهنگی در هرات با استقبال از آغاز کار احداث دیوار احاطه و ایجاد یک پاسگاه امنیتی ویژه برای تأمین امنیت مجموعه مصلا، خواهان توجه مقام‌های ارشد حکومت برای نجات منار کج هستند.
بروز تلفات جاتی در پی واژگون شدن منار کج، یکی دیگر از نگرانی‌ها در این زمینه است و احتمال می‌رود با واژگون شدن منار، منازل مسکونی و مراکز تجارتی اطراف آن آسیب ببیند.
تلاش شخص والی هرات
مرمت و بازسازی آثار تاریخی براساس معیاری سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) دشوار است و هزینه زیادی می‌طلبد. با این وجود طی سال‌های اخیر اقداماتی برای مرمت آثار باستانی در هرات ـ ولایتی که پسوند باستان را با خود یدک می‌کشد و هر گوشه آن را بناهای تاریخی زینت داده ـ انجام شده است.
هراتیان که خاطرات خوشی از عبدالله خان ملک‌یار، والی هنردوست روزگار نه چندان دور این ولایت در ذهن دارند، توقع بیش‌تری از مقام‌های محلی برای رسیده‌گی به آبده‌های تاریخی این ولایت دارند.
به عقیده‌ی فعالان میراث فرهنگی عبدالقیوم رحیمی، والی هرات، از زمانی که به عنوان والی این ولایت مقرر شده، در حد توان اقداماتی در این خصوص انجام داده است. او بارها از آبدات تاریخی بازدید و دیدگاه کارشناسان را برای چگونه‌گی حفظ و مراقبت آن‌ها جویا شده است. پیش از آغاز روند مرمت مناره‌ها و پس از آغاز کار، مقام‌های بلند‌رتبه خارجی را به تماشای این آثار باستانی کم‌نظیر برد و تا بتواند از این طریق منابع مالی برای مرمت آن‌ها جذب کند.
از دید انجمن حامیان میراث فرهنگی، تلاش برای رسیده‌گی بیش‌تر به مسجد جامع بزرگ هرات و پیش‌گیری از بسته شدن کارخانه کاشی‌سازی آن، آغاز کار بازسازی مقبره سلطان حسین واعظ کاشفی و چند بنای تاریخی دیگر بخشی از اقدام‌های والی هرات برای رسیده‌گی به بناهای تاریخی است.
با همه این‌ها عبدالقیوم رحیمی، والی هرات، هنگام آغاز کار مرمت مجموعه مصلا در گفت‌وگو با روزنامه ۸صبح گفت که بودجه جداگانه برای نگه‌داری از منار کج اختصاص نیافته و باید راه‌کاری برای پیش‌گیری از واژگون شدن آن سنجیده شود.
در حالی که تلاش‌های جسته‌وگریخته برای ثبت شدن نام هرات در فهرست میراث فرهنگی سازمان یونسکو راه به جایی نبرده است، واژگون شدن منار کج شاید راه ثبت شدن نام هرات در فهرست این سازمان را دشوارگذرتر کند.
