سیاست خارجی بایدن برای احیای برجام؛ نگاه اروپایی‌ها و انتظار ایران
نجیب‌الله دقیق، خبرنگار
قبل از مراسم تحلیف و آغاز دوره ریاست جمهوری جو بایدن، رییس جمهور منتخب ایالات متحده امریکا، هم‌زمان با نزدیک‌شدن به پایان دوره ریاست جمهوری دونالد ترمپ، امیدها در ایران برای احیای مجدد یا بازگشت ایالات متحده به برجام بیش‌تر می‌شد. کشورهای اروپایی، به خصوص انگلستان، فرانسه و آلمان علاقه‌مند بازگشت امریکا به توافق هسته‌ای ۱+۵ است. جو بایدن، رییس جمهور منتخب امریکا، هم پیش از انتخابات در مقاله‌ای در سی‌ان‌ان و هم بعد از انتخابات، در مصاحبه‌ای که در نیویورک تایمز منتشر شد، بر عزم خود مبنی بر بازگشت به توافق هسته‌ای (برجام) با ایران تأکید کرده است.
این مقاله، به سه پلتفرم محوری پرداخته است: نخست، سیاست جو بایدن برای بازگشت به برجام؛ دوم، علاقه‌مندی کشورهای اروپایی به این توافق هسته‌ای – تاریخی؛ و در گام سوم، انتظار و روی‌کرد ایران برای برگرداندن امریکا به توافق برنامه جامع اقدام مشترک (برجام). در ایران، به‌ویژه برای شخص حسن روحانی، رییس جمهور این کشور، بازگشت دوباره امریکا به برجام بسیار مهم است. چون چند ماه از دوره ریاست جمهوری او بیش‌تر باقی ن‍‌مانده است و بازگرداندن امریکا به برجام یک پایان خوب و یکی از دست‌آوردهای بزرگش در روزهای پایانی حکومتش، به حساب می‌‌آید.
سیاست جو بایدن برای احیای برجام، نگاه اروپایی‌ها و انتظار ایران، محورهای این مقاله است.
چشـــــــــم‌اندازی به توافق برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)
برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، توافق بین‌المللی بر سر برنامه هسته‌ای ایران، در تاریخ ۲۳ سرطان ۱۳۹۴ )۱۴جولای ۲۰۱۵) میان ایران و کشورهای گروه ۱+۵ (امریکا، روسیه، چین، فرانسه، انگلستان و آلمان و با حضور نماینده‌گان اتحادیه اروپا) در شهر وین اتریش امضا شد. به منظور تحکیم پایه‌های عملی و ضمانت اجرایی این توافق، شورای امنیت سازمان ملل متحد طی جلسه ۷۴۸۸ خود، قطع‌نامه ۲۲۳۱ را در تاریخ ۲۹ سرطان ۱۳۹۴ (۲۰ جولای ۲۰۱۵) به تصویب رساند و از کشورهای امضا‌کننده برجام خواست که در اجرای تعهدات خود کوشا باشند و قطع‌نامه‌های قبلی تحریمی علیه ایران لغو شود.
چند ماه پس از اجرایی‌شدن برجام، ایران از بدعهدی‌های ایالات متحده امریکا مبتنی بر عدم حسن نیت این کشور انتقاد کرد. ایران در چند ماه اخیر پایان دوره ریاست جمهوری اوباما، با انجام مذاکرات متعدد تلاش کرد تا طرف‌های غربی متعاهد برجام را نسبت به برخی اقدامات و تصمیم‌های طرف امریکایی و اتحادیه اروپا که به باور دولت‌مردان ایرانی در تعارض با حسن نیت در اجرای تعهدات بین‌المللی برجام بود، آگاه بسازد.
به گونه مثال، اقداماتی نظیر تمدید ۱۰ ساله قانون تحریم‌های ضد ایرانی (آیسا) توسط مجلس نماینده‌گان امریکا و مصوبه مجلس نماینده‌گان ایالات متحده در هشتم دسامبر ۲۰۱۵ (۱۷ قوس ۱۳۹۴) مبنی بر اعمال محدودیت‌های جدید برای ورود به امریکا توسط شهروندان کشورهای ثالثی که به ایران رفت‌وآمد دارند؛ یک بخش کلان از اقداماتی بود که دولت ایالات متحده پس از امضای برجام انجام داد که به باور ایران سنخیتی با حسن نیت در اجرای این توافق بین‌المللی نداشت و مورد شکایت این کشور قرار گرفت.
در واکنش به انتقاد‌های ایران مبنی بر عدم اجرای تعهدات برجام از سوی ایالات متحده، کاخ سفید در اواخر دوره ریاست جمهوری اوباما به گونه مکرر بر ضرورت پای‌بندی امریکا به این تعهد بین‌المللی تأکید کرد. اما پس از سه‌سال، با آمدن دونالد ترمپ به کاخ سفید، در ماه می سال ۲۰۱۸ میلادی، رییس جمهور امریکا با این استدلال که ایران «روح برجام» را نقض کرده، به صورت یک‌جانبه از این توافق‌نامه خارج شد. امریکا از آن زمان تاکنون، سیاست «فشار حداکثری» را علیه ایران اجرایی کرده است. ترمپ به خروج نیروهای نظامی از خاورمیانه سرعت بخشید و ایران هم تعهداتش را نسبت به این توافق‌نامه کاهش داد. اروپایی‌ها اما به این توافق‌نامه مهم پای‌بند ماندند و همواره از ایالات متحده امریکا و ایران خواستند که به برجام برگردند.
اکنون که بایدن سکان‌دار قدرت در ایالات متحده امریکا است، برجام روح تازه‌‌ای به خود گرفته و امیدها در میان طرف‌های این توافق‌نامه زنده شده است.
کاخ‌نشین تازه و فصل جدید برای احیای مجدد برجام
جو بایدن، رییس جمهور منتخب ایالات متحده امریکا، چندین بار در جریان مبارزات انتخاباتی و پس از پیروزی در انتخابات گفته که علاقه‌مند بازگشت به برجام است؛ در صورتی که ایران نیز به تعهداتش پای‌بند بماند. زمانی که به افکار عامه ایالات متحده نگاه می‌کنیم، خوش‌بینی‌ها و نگرانی‌ها روی بازگشت امریکا به برجام، مطرح است. نگاه خوش‌بینانه به این توافق هسته‌ای برای برقراری روابط نیک و بدون تنش میان امریکا و ایران است و نگرانی‌ها هم از امتیازبخشیدن بیش‌تر به ایران از سوی امریکا است؛ آن‌چه که به فضای شکل‌گرفته در ایالات متحده در یک تصویر کلان دیده می‌شود. تصمیم بازگشت امریکا به برجام سخت و نفس‌گیر است؛ به دلیل این‌که دونالد ترمپ تا جایی کار بایدن را برای برداشتن تحریم‌های صددرصدی سخت‌تر کرده است. به این معنا که تمامی تحریم‌ها به دستور رییس جمهور امریکا لغو نمی‌شود. تحریم‌های مربوط به حقوق بشر و مرتبط با تروریسم، نیازمند تصویب کنگره امریکا است و بدون تأیید کنگره، لغو آن آسان به نظر نمی‌رسد.
موافقان و مخالفان بازگشت و یا عدم بازگشت امریکا به برجام دو استدلال را مطرح می‌کنند:
الف- استدلال موافقان بازگشت امریکا به توافق برجام
جو بایدن کسی است که منطقه خاورمیانه را به درستی می‌شناسد. بایدن چه به عنوان رییس کمیته خارجی مجلس سنای امریکا که ۱۷ سال در آن کار کرده است و چه در ۸ سالی که معاون بارک اوباما، رییس جمهور پیشین ایالات متحده بود، از کشورهای خاورمیانه بازدید به عمل آورده، با رهبران و نخبه‌گان آن‌ها از نزدیک دیدار داشته و با آن‌ها روابط دوستانه برقرار کرده است. براساس این استدلال، می‌توان باور داشت که جو بایدن به برجام برمی‌گردد.
ب- استدلال مخالفان کاخ‌نشین تازه برای عدم بازگشت امریکا به برجام
برخلاف دیدگاه‌های موافقان، شماری از نظریه‌پردازان در امریکا به این باور هستند که با آمدن بایدن به کاخ سفید تغییرات خاصی در سیاست امریکا در قبال برجام رونما نمی‌شود؛ به دو دلیل: نخست، ترمپ تا اندازه‌ای کار بایدن را برای برداشتن تحریم‌های صددرصدی سخت‌تر کرده و به این اساس تمامی تحریم‌ها به دستور رییس جمهور امریکا برداشته نمی‌شود و دوم، پیش‌شرط ایران برای جبران خسارات سنگین است. براساس فروش نفت ایران، ضررهایی که این کشور متقبل شده است، در این چند سال به صدها میلیارد دالر می‌رسد که بنابر همه‌گیری کرونا و وضعیت نه‌چندان خوب اقتصادی امریکا، پرداخت چنین رقمی ممکن نیست. سخت است، باور کرد که دولت بایدن آماده پرداخت چند میلیارد به ایران باشد. این اتفاق احتمالش خیلی کم است و در ماه‌های نخست ریاست جمهوری بایدن ممکن نخواهد بود.
تیم امنیت ملی و سیاست خارجی جو بایدن و نگاه آن به برجام
در کنار تمامی مولفه‌های تأثیرگذار برای بازگشت امریکا به برجام، تیم‌های امنیت ملی و سیاست خارجی ایالات متحده، از مهم‌ترین و بارزترین مولفه‌های تأثیرگذار برای آینده سیاست خارجی امریکا به برجام به حساب می‌آیند.
آنتونی بلینکن، نامزد وزارت خارجه ایالات متحده امریکا است. دولت‌مردان ایران با بلینکن آشنایی بهتری دارند؛ چون او در دوره بارک اوباما، از حامیان برجام بود. بلینکن اکنون موافق بازگشت امریکا به برجام است.
الخاندرو مایورکاس، نامزد وزارت امنیت داخلی امریکا است. او اولین مهاجری است که در این موقف قرار می‌گیرد. مایورکاس، خوش‌بین و علاقه‌مند به بازگشت امریکا به برجام اســــت.
آوریل هینز، نامزد مدیریت سازمان اطلاعات ملی امریکا است؛ سازمانی که مدیرش ریاست تمامی دستگاه‌های اطلاعاتی ایالات متحده را بر عهده دارد. او اولین زنی است که به این مقام می‌رسد. هینز در زمان مأموریت بارک اوباما رییس سازمان سیای امریکا بود و از حامیان برجام. او حتا کشته‌شدن قاسم سلیمانی را تلویحاً مغایر منافع ملی ایالات متحده خوانده بود و اکنون از حامیان سرسخت بازگشت امریکا به برجام است.
ویلیام برنز، به عنوان گزینه جو بایدن برای ریاست سی‌آی‌ای معرفی شد. برنز بیش از بیست سال سابقه کار در وزارت خارجه را دارد.
جیک سالیوان، نامزد مشاوریت امنیت ملی امریکا است. او از افراد فعال در مذاکرات برجام بود. سالیوان هم‌چنان نگاه خوش‌بینانه به بازگشت ایالات متحده به توافق برجام دارد.
لیندا توماس گرینفیلد، نامزد نماینده‌گی امریکا در سازمان ملل متحد است که عمدتاً منعکس‌کننده سیاست‌های کاخ سفید در آن نهاد، جهانی است. لیندا توماس گرینفیلد هم می‌خواهد امریکا به برجام برگردد.
جان کری، نماینده ویژه رییس جمهوری در امور تغییرات اقلیمی و جانت یلین، نامزد وزارت دارایی اند. این دو تن نیز خوش‌بین به بازگشت امریکا به برجام است.
هیچ یکی از اعضای تیم امنیت ملی و سیاست خارجی جو بایدن نگران بازگشت امریکا به برجام نیست. تمامی اعضای این دو تیم برجسته در سیاست خارجی و امنیت ملی ایالات متحده خوش‌بین به بازگشت امریکا به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) است. براساس روی‌کرد خوش‌بینانه اعضای این دو تیم سیاست‌گذار، می‌توان به بازگشت ایالات متحده به برجام باورمند بود.
ترورهای کارشناسان ارشد برنامه‌های تسلیحاتی و اتمی ایران و اثرگذاری آن بالای برجام
مسعودعلی محمدی در ۲۲ جدی سال ۱۳۸۸ با انفجار بمب در نزدیکی منزلش کشته شد.
مجید شهریاری در ۸ قوس ۱۳۸۹ ترور شد. داریوش رضایی‌نژاد در اول اسد سال ۱۳۹۰ کشته شد.
حسن تهرانی مقدم در ۲۱ عقرب ۱۳۹۰ در یک انفجار در پادگان مدرس در نزدیکی تهران کشته شد. دو ماه بعد مصطفی احمدی روشن، معاون سایت اتمی نطنز ترور شد.
در ماه جدی سال ۱۳۹۸، قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاس‌داران ایران در عراق توسط ارتش امریکا کشته شد.
پنج روز بعد از کشته‌شدن قاسم سلیمانی، چند موشک با اخطار قبلی به پایگاه نیروهای امریکایی در عین‌الاسد در عراق شلیک شد.
محسن فخری‌زاده، از مهم‌ترین چهره‌های برنامه هسته‌ای ایران و معاون وزیر دفاع این کشور در ۷ قوس ۱۳۹۹ ترور شد. قتل او، عجیب‌ترین، پیچیده‌ترین و سازمان‌یافته‌ترین ترورها در تاریخ معاصر ایران بود. وی به عنوان پدر هسته‌ای ایران شهرت داشت.
ترور این چند چهره کلیدی از کاشناسان ارشد برنامه‌های تسلیحاتی و اتمی ایران، ممکن است باعث گردد تا اقدامات سخت‌گیرانه‌ای برای احیای مجدد برجام از سوی ایران روی دست گرفته شود. چرا که این‌ها کارشناسان ارشد برنامه‌های تسلیحاتی و افراد کلیدی و مهم در برنامه اتمی ایران بودند.
علاقه‌مندی اروپایی‌ها برای بازگرداندن امریکا به برجام
در چند سال اخیر، اروپایی‌ها در مقایسه با امریکا، روی‌کرد متفاوتی نسبت به تحولات سیاسی و اجتماعی ایران داشته‌اند. کشورهای اروپایی، به خصوص در قبال برجام، سیاست منعطف‌تری را دنبال کرده‌اند. دولت‌های اروپایی به پدیده‌هایی مانند قدرت و هم‌کاری در سیاست بین‌الملل نگاه واقع‌گرایانه دارند، به‌ویژه اگر به دنبال جهت‌دهی به سیاست خارجی‌شان با کشورهای غیر‌غربی باشند. علاقه کشورهای اروپایی برای بازگرداندن امریکا به برجام، یک دلیل اساسی دارد:
حفظ امنیت دولت‌های اروپایی
برای سیاست‌مداران، امنیت دولت‌های اروپایی نسبت به تمامی اهداف ارجحیت دارد. به عبارت دیگر، آن‌ها سیاست و قدرت را تعقیب می‌کنند تا امنیت خود را تأمین کنند و تا جایی پیش می‌روند که این امنیت حاصل شود. به همین دلیل است که تلاش می‌کنند تا ایالات متحده امریکا را به برجام بازگردانند. دولت‌های اروپایی باور دارند که ایجاد محدودیت بر رفتار جمهوری اسلامی، از دو طریق صورت می‌گیرد:
اول- از طریق جامعه‌پذیری: جامعه‌پذیری به طور عموم مبتنی بر پاداش یا مجازاتی است که جمهوری اسلامی ایران در قبال رفتارش دریافت می‌کند.
دوم- کنترل ایران از طریق هم‌کاری‌های چندجانبه: کشورهای اروپایی معتقدند که دولت‌های مانند جمهوری اسلامی ایران را می‌توان از طریق هم‌کاری‌های چندجانبه‌ای چون برجام، کنترل کرد و این امر از طریق برخی منافع مشترک و متقابل میسر می‌شود.
بنابر همین دلایل، کشورهای اروپایی علاقه‌مند بازگشت ایالات متحده امریکا به برجام هستند. جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفته است که برای احیای برجام، تمام اقدام‌های لازم را اتحادیه اروپا انجام می‌دهد.
حرف آخر
قابل مکث است که رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفته است که ایران به سرعت غنی‌سازی ۲۰ درصدی را پیش می‌برد؛ ایران در حال پیش‌رفت و دست‌رسی بسیار سریع به غنی‌سازی ۲۰ درصدی یورانیم است. امریکا می‌گوید که ایران از برنامه هسته‌ای خود برای باج‌گیری بین‌المللی استفاده می‌کند.
در پایان آن‌چه که اکثر نظریه‌پردازان باور دارند هر سه طرف ایران، امریکا و کشورهای اروپایی تلاش دارند که این توافق هسته‌ای – تاریخی احیا شود تا همه طرف‌ها بتوانند از توافق برجام بهره‌مند شوند.
انتخابات ریاست‌جمهوری ایران و تلاش حسن روحانی برای پایان خوب
نزدیک به پنج ماه به انتخابات ریاست جمهوری ایران زمان باقی مانده و بر این کشور هم یک فضای انتخاباتی حاکم و تمرکز روی برگزاری آن بیش‌تر شده است. حسن روحانی، رییس جمهور کنونی ایران هم تلاش دارد تا پس از آغاز به کار جو بایدن، فضا برای گفت‌و‌گوها روی برجام بازتر شود و بتواند در پایان حاکمیتش دست‌آورد بزرگ داشته باشد. علی خامنه‌‌ای، رهبر مذهبی ایران نیز تلاش دارد که جو بایدن به برجام برگردد و تحریم‌ها برداشته شود.
بررسی و تحلیل محتوای قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت
شورای امنیت سازمان ملل در ۲۹ سرطان ۱۳۹۴، قطع‌نامه ۲۲۳۱ را با رأی مثبت همه ۱۵ عضو دایمی و موقت به تصویب رساند که تمام کشورهای عضو سازمان ملل را موظف به اجرای مفاد توافق جامع هسته‌ای یا برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) می‌کند. تصویب این قطع‌نامه در تاریخ شورای امنیت ملل متحد به سه دلیل منحصربه‌فرد و بی‌سابقه است.
نخست، شش قطع‌نامه تحریمی زیر فصل هفتم را یک‌جا لغو کرد. دوم، این قطع‌نامه ۱۷ صفحه‌ای، دارای پیوست‌های مفصلی بالغ بر ۱۶۰ صفحه است که ویژه‌گی‌های مهمی دارد و تا سال‌ها می‌تواند موضوع بحث علمی محافل حقوق بین‌الملل و روابط بین‌الملل باشد. سوم، قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت توافق موسوم به برجام ۱۵۹ صفحه‌ای را به عنوان پیوست دربردارد که همراه نامه کشورهای ۱+۵ به شورای امنیت ارایه شده است. با وجود آن‌که محدودیت‌هایی در قطع‌نامه مذکور برای ایران پیش‌بینی شده است، اما این محدودیت‌ها از لحاظ حقوقی به عنوان تحریم شناخته نمی‌شود.
