اروپایی که هنوز می‌تواند به خود بخندد
ماکت‌های جنجالی هنرمند جمهوری چک که کشورهای اتحادیه اروپا آن را به نمایش گذاشته‌اند هنوز از مقر شورای این اتحادیه در بروکسل برچیده نشده‌اند. اما بخش مربوط به بلغارستان در پی اعتراض رسمی آن دولت پوشانده شده است.
هنگامی که دولتمردان چک تصمیم گرفتند با یک اثر هنری نخستین ریاست ادواری شان در اتحادیه اروپا را جشن بگیرند، هرگز تصور نمی‌کردند که این ایده ممکن است آنها را تا مرز بحران دیپلوماتیک با برخی دولت‌ها پیش ببرد.
دیوید چرنی مجسمه‌ساز پرآوازه ۴۱ ساله، نزدیک به ۴۰۰ هزار یورو دریافت کرده بود تا با همکاری یک هنرمند از هر کشور عضو، یک اثر جمعی درباره ی اتحادیه اروپا بی‌آفریند. اما سرانجام آشکار شد که چرنی با همکاری تعدادی از دوستان اش این اثر را خلق کرده است و نام‌های همکاران اروپایی که پیشتر به کارفرما، یعنی دولت پراگ، ارایه کرده بود، همگی ساختگی بوده‌اند!
«رسوایی» البته محدود به این جا نمی‌شود. حاصل کار یک «اینستالیشن» به نام «انتروپا» است: یا بهتر بگوییم یک ماکت از نقشه هر کشور عضو اتحادیه که بر روی یک داربست مربعی شکل به ضلع ۲۵ متر نصب شده است. تا این جا ظاهرا اشکالی در کار نیست؛ اما دردسر این جا است که هر نقشه با پدیده‌ای که معمولا با نام آن کشور در ذهن تداعی می‌شود، یا یکی از صادرات معروف آن کشور، تزیین یا همراه شده است.
این چنین است که برای نمونه، نقشه فرانسه زیر پلاکاردی است که رویش کلمه «اعتصاب» نوشته شده، تا کنایه از کشمکش‌های پیاپی بر سر قوانین بازار کار در این کشور باشد. اسپانیا به دلیل رونق اخیر ساخت و سازش در زیر سمنت مدفون شده، در حالی‌که هالند کم‌ارتفاع کاملا به زیر آب رفته است! تنها نوک چند مناره از آب بیرون زده‌اند که اشاره‌ای است به مشکلات اجتماعی کشور لاله‌نشان با اقلیت مهاجر مسلمان اش.
اگر بگویم ایتالیا به چه فکر می‌کنی؟!
گوشه و کنایه‌های چرنی در مورد برخی کشورهای دیگر قاره سبز از این فراتر می‌رود: روی نقشه ی پولند که به تعصب مذهبیش شهرت دارد، کشیش‌های کاتولیک درحال برافراشتن پرچم رنگین‌کمانی همجنس‌بازان هستند! دنمارک از تکه‌های اسباب‌بازی معروف لگو ساخته شده و برخی می‌گویند که ترکیب رنگ‌ها یکی از کاریکاتورهای جنجال‌آفرین پیامبراسلام را تداعی می‌کند.
بر روی لیتوانیا، چند کودک در حال ادرار کردن به آن سوی مرز شرقی کشور یعنی بر روی روسیه سفید هستند که به باور بسیاری افراد لقب بی‌افتخارآخرین دیکتاتوری اروپا را یدک می‌کشد.
شاید در نگاه اول فکر کنید که ایتالیا نباید از تصویرش ناراضی باشد: کشور موزه که به ۴ بار قهرمانی جهان می‌بالد به شکل یک زمین فوتبال در آمده است. ولی انتروپا یک اثر متحرک و چند‌رسانه‌ای است: وقتی که ماشین اش روشن می‌شود لاجوردی‌پوشان با توپ‌های فوتبال حرکاتی انجام می‌دهند که نمی‌توان بر زبان (یا قلم) آورد!
موتر های آلمانی هم حرکت می‌کنند، اما شبکه ی جاده ها بر روی این کشور شکل صلیب شکسته نازی‌ها را در ذهن زنده می‌کند، هرچند هنرمند این فرضیه را رد کرده است.
«کشور ما توالت نیست»!
در این میان آن‌هایی که با طنز نیشدار هنرمند چک کمتر از همه تفریح کرده‌اند بلغارها هستند. نقشه ی این کشور جنوب بالقان به شکل یک پازل از «توالت‌های ترکی» به نمایش در آمده بود که گویا در اروپا تنها در آن جا یافت می‌شوند! واکنش خشم‌آلود بلغارستان دولت چک را غافلگیر کرد.
تایمز آنلاین از قول بتینا یوتوا، دبیر اول نمایندگی بلغارستان در اتحادیه اروپا، می‌نویسد: «من نمی‌توانم یک توالت را روی نقشه کشورم بپذیرم. این چهره ی بلغارستان نیست». اعتراض رسمی بلغارها که به عذرخواهی هنرمند راضی نشدند سرانجام موجب شد که روز ۲۰ جنوری نقشه ی بلغارستان در این اثر با پارچه‌ای پوشانده شود!
البته دیگر کشورها «جنبه» بیشتری از خود نشان داده‌اند: اعتراض سلواکیا که به شکل یک سوسیس مجاری نشان داده شده با یک عذرخواهی فروکش کرد. سکوت لندن هم پرمعناست: بریتانیا که به طور سنتی نظر چندان خوشی به نهادهای بروکسل و یکپارچه‌سازی اروپا ندارد اصلا در نقشه ی این قاره گنجانده نشده است!
گوشه و کنایه زدن ورزش ملی چک‌هاست!
دولت جمهوری چک با این شرمندگی دیپلوماتیک چه بسا در چاه طنزی افتاده که خود کنده است: رییس‌جمهور واتسلاو کلاوس که منتقد بی‌رودربایستی اتحادیه اروپاست، پیشتر هشدار داده بود که ملت اش همانند حبه قندی در یک گیلاس قهوه در این اتحادیه حل خواهد شد. سپتامبر گذشته در یک پیام تلویزیونی این دولت، شخصیت‌های محبوب ورزشی و هنری جمهوری چک با حبه‌های قند بازی می‌کردند و شعار پایانی پیام «شیرین کردن کام اروپا» بود. این عبارت دوپهلو اما در زبان چک معنای «عرصه را بر کسی تنگ کردن» نیز می‌دهد!
وقتی با پرده‌برداری از انتروپا در پراگ، طنز و طعنه‌ای که ویژگی ملی چک‌هاست گریبان خود دولت را گرفت، حتا انتقال اثر به بروکسل زیر هاله‌ای از ابهام رفت. اما این اثر غول‌آسای ۸ تنی سرانجام در مقر شورای اتحادیه اروپا در بروکسل برافراشته شد و تاکنون مایه ی لبخند و رضایت رهگذران و جهانگردان بوده است.
هرچند دولت چک در آغاز همه مسوولیت‌ها را متوجه شخص هنرمند دانسته بود، گویا قصد برچیدن انتروپا را ندارد. به نوشته ی خبرگزاری آلمان، نخست‌وزیر میرک توپولانک گفته است: «امیدوارم وقتی به بروکسل می‌آیم انتروپا را ببینم تا بفهمم چه چیزی مردم را این قدر خندانده یا عصبانی کرده است».
یک عمر هنر تحریک‌آمیز
دیوید چرنی در خلق این گونه آثار جنجال‌آفرین و خبرساز سابقه‌ای دیرینه دارد. او که یک فعال سرسخت بر ضد کمونیست‌ها است، در سال ۱۹۹۱ یک تانک ارتش شوروی را که بر بنای یادبودی در مرکز پراگ جای داشت، به رنگ صورتی درآورد! خشم سفارت روسیه و برخی مقام های چک به بازداشت موقت هنرمند و رنگ‌آمیزی دوباره ی تانک انجامید. اما این‌بار برخی نمایندگان مجلس به طرفداری از او و در پناه مصوونیت پارلمانی دوباره تانک را صورتی کردند!
در سال ۲۰۰۵ چرنی اثری به نام «کوسه» آفرید که پیکر صدام حسین را در تابوتی شیشه‌ای و شناور در فرمالین نشان می‌داد. کوسه در نمایشگاه دوسالانه پراگ به نمایش درآمد اما شرکت آن در دو نمایشگاه در پولند و بلجیم ممنوع شد. کار دیگری از او که در یکی از میدان‌های پراگ خودنمایی می‌کند، مجسمه ی دو مرد است که بر روی برکه‌ای به شکل نقشه ی جمهوری چک ادرار می‌کنند و به وقت خویش خشم برخی ملی‌گرایان را برانگیخت.
«هنر متعهد که بی‌دندان نمی‌شود»!
دیوید چرنی از بابت این کار اش از دولت چک عذرخواهی کرده و می‌گوید که دستمزدش را باز خواهد گرداند. او بر روی وب سایت اش می‌نویسد که همکاری با یک هنرمند از هر کشورعضو اتحادیه اروپا به دلایل مالی و زمانی ممکن نبوده است.
به نوشته ی وی، اغراق و غلط اندازی، ویژگی فرهنگی مردم چک است و خلق هویت‌های دروغین یکی از استراتژی‌های هنر معاصر. انتروپا می‌خواهد آن هنری را که در عرصه‌های اجتماعی داعیه صراحت و رک‌گویی دارد، اما در عمل بی‌اثر است، به ریشخند بگیرد.
چرنی می‌نویسد: «ما می‌دانستیم که حقیقت سرانجام آشکار خواهد شد، اما پیش از آن که چنین شود، می‌خواستیم ببینیم آیا اروپا توان خندیدن به خود را دارد یا نه».
